آل ادریس

آلِ اِدْریس، سلسله‎ای شیعی‌مذهب، منسوب به ادریس بن عبدالله نوادۀ حسن بن علی(ع) که از 172 تا 375ق /  789 تا 985 در مغرب اقصیٰ (مراکش و بخشی از الجزایر) حکومت داشتند.

زمینۀ تاریخی

یکی از ویژگیهای سیاسی خلافت عباسی، سرکوب علویانی بود که خلافت اسلامی را حق خود می‎دانستند و گاه گاه به علت نابسامانیهای سیاسی یا تنگناهایی که خلفا برای آنان پدید می‎آوردند، سر به شورش بر می‎داشتند. اگرچه جنبشهای علویان، بیشتر به عنوان پدیده‎های سیاسی معرفی شده است، ولی از انگیزه‎های اقتصادی آن هم به‌کلی نمی‎توان چشم پوشید. ابن‌واضح یعقوبی، مورخ شیعی‌مذهب اشاره می‎کند (2 / 404، 405) که هادی عباسی چون به خلافت نشست، بر علویان سخت گرفت و فرمان تعقیب و آزار آنان را صادر کرد و مقرریها و عطایایی را که مهدی خلیفه برای آنان برقرار ساخته بود، قطع کرد. چون پیگرد علویان شدت یافت، جمعی از آنان در مدینه به گِرد حسین بن علی بن حسن مثلث، علویِ شجاع و سخاوتمند، فراهم آمدند و با او بیعت کردند و بدین‎سان مقدمات قیام وی بر ضد خلیفه آماده شد (169ق /  785م)، اما او نیز چون اسلاف خویش کاری از پیش نبرد و پس از مراسم حج، در «فَخّ» میان مکه و مدینه در پیکاری شکست خورد و کشته شد. یکی از علویانِ مشهوری که از این پیکار جان به در برد، ادریس بن عبدالله نام داشت که سرانجام به مغرب رفت و در آنجا دولتی بنیاد گذارد که 2 قرن دوام یافت. فرمانروایان آل ادریس به 2 طبقه تقسیم می‎شوند. طبقۀ نخست از ادریس اول تا پایان دولت یحییٰ چهارم به استقلال فرمان راندند و طبقۀ دوم از حسن حَجّام تا پایان دولت حسن بن قاسم، زیر نفوذ فاطمیان و امویان اندلس به حیات خود ادامه دادند.

بخش یکم ـ فرمانروایان

1. ادریس بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی(ع)، (حکومت: 172-175ق /  788-791م) معروف به ادریس اکبر (ابن خلدون، مقدمه، 24). وی پس از واقعۀ فخ به مصر گریخت. عامل برید شیعی‌مذهب آن دیار (طبری، 8 /  198)، موسوم به واضح (نیای یعقوبی، جغرافی‌دان و مورخ مشهور)، مولیٰ صالح بن منصور، و معروف به مسکین (بلاذری، 3 / 173) ادریس را پناه داد و سپس به مغرب فرستاد (170ق / 786م) و خود جان بر سر این کار نهاد. ادریس در سرزمین طنجه و در شهر وَلیله، و به روایتی در تاهِرْت اقامت گزید (طبری، 8 / 200؛ ابن تغری بردی، 2 / 59) و قبایل آن سامان را به فرمان خود خواند. در 172ق /  788م به نزد اسحاق بن محمد بن عبدالحمید، پیشوای بربرها، رفت و او همراه قبیله‎اش به اطاعت ادریس درآمد (ابن‌خلدون، 4 / 13؛ ابن عذاری، 1 /  218) و به یاری او بر قبایل قند لاوه، پهلوانه، مدیونه و مازار که برخی از آنها مجوسی یا یهودی یا مسیحی بودند، حمله برد. ادریس تامَسْتاو شالِه و تادَلَه را تسخیر کرد و آن قبایل به اسلام گردن نهادند. وی در 173ق /  789م به تِلِمْسان تاخت و آنجا را از نفوذ بنی یَعْرُب خارج ساخت و امیر آن دیار را فرمانبر خود کرد (ابن‌خلدون، 4 / 24، 25) و نیرویی بسیار یافت و با لقب امام (همو، مقدمه، 228) به فرمانروایی پرداخت و موجب وحشت عباسیان شد. برادرِ او سلیمان نیز در تلمسان و اطراف آن مستقر شد (ذهبی، 1 / 197). ادریس همچنین امارتِ بخشی از متصرفات خود را به برادرزاده‌اش، محمد داد (ابن عماد، 1 /  339). چون هارون‎الرشید به خلافت نشست، کوشید تا سپاهی برای سرکوبی ادریس به مغرب فرستد. اما به صلاحدید یحییٰ برمکی، به جای جنگ رویاروی، دست به نیرنگ زد و سلیمان بن حُزَیْر معروف به شَمّاخ یمانی را به کمک ابراهیم بن اغلب، عامل خود در افریقیه (طبری، 8 /  198، 199) به نزد ادریس فرستاد. شماخ که خود را پزشکی شیعی نمایانده بود، به زودی نزد ادریس تقرب یافت و در فرصت مناسب به عنوان علاج دندان‌درد او، مسواک زهرآلود به ادریس داد و گریخت. ادریس اندکی بعد در اثر آن زهر درگذشت (ابن اثیر، 6 / 91، 93، بلاذری، 3 / 173). مرکز حکومت ادریس، چنانکه از سکه‎های باقی‎مانده از دوران وی برمی‎آید، شهر وَلیله یا تَدْغه بوده است.
در باب خروج ادریس از عراق و مرگ او روایات مختلف است. مقدسی (البدء والتاریخ، 6 / 86)، ورود او را به مغرب پس از قیام و قتل ابراهیم بن عبدالله علوی و در جای دیگر پس از گریز از واقعۀ فخ می‎داند و اشاره می‎کند که ادریس پس از خروج از عراق وارد مغرب شد (همو، 6 /  99، 100). بعضی گفته‎اند که پس از قتل محمد نفس زکیه در روزگار منصور عباسی به مغرب گریخت (مسعودی، 3 / 296؛ بناکتی، 139) و منصور کس فرستاد تا او را با زهر کشتند.
2. ادریس بن ادریس: (حکومت: 192-213ق /  808- 828). او را ادریس اصغر نیز گفته‎اند (ابن خلدون، مقدمه، 24). به هنگام مرگ پدر در شکم مادرش کَنْزه بود. چون متولد شد او را ادریس نام نهادند. در آغاز راشد، غلام ادریس اول (نیابت: 175-186ق / 791-802 م) که با دسیسۀ ابن اغلب کشته شد و سپس ابوخالد بن یزید بن الیاس عبدی (نیابت: 186-192ق / 802- 808 م) کار ملک را به سامان رساندند تا ادریس به سن بلوغ رسید و خود رشتۀ کارها را در دست گرفت (ابوالفداء، 2 / 11، 13) و قبایل بزرگ با او بیعت کردند و دولتش استوار شد. وی که مؤسس واقعی دولت آل ادریس به‌شمار می‎رود، چنان نفوذی در مغرب یافت که آن دیار را سرزمین ادریس‌بن ادریس نامیدند (مسعودی، 3 / 296). در این روزگار اغلبیان که خاصه برای مقابله با آل ادریس از سوی عباسیان پای گرفته بودند می‎کوشیدند تا دولت آنان را براندازند (اصطخری، 47). اما هواداری قبایل بزرگ مغرب چون اروبه و زناته و زراعه و مکناسه از ادریس، مانع از تهاجم آشکار اغلبیان و حتیٰ عباسیان به وی بود. یحییٰ برمکی هم که هارون را از حملۀ مستقیم به ادریس بازداشت، احتمالاً متوجه این معنی شده بود و نیز به همین جهت بود که ابراهیم بن اغلب، وقتی خواست بر او بتازد، یارانش مانع شدند. سرانجام قدرت روزافزون ادریس موجب گشت که اغلبیان از مقابله با آنها به کلی ناامید شوند و در پاسخ خلفا دفع‎الوقت کنند و بهانه آورند (ابن خلدون، 4 / 27).
ادریس اندکی پس از استقرار بر تخت، شهر فاس را بنیاد گذارد (مقری، 1 / 482). سپس به جهاد با قبایل غیرمسلمان مغرب شتافت (ابن عذاری، 1 /  218). در 197ق / 813 م بر مصامده تاخت و سرزمین آنان را گشود و سپس خوارج تلمسان را که از دیرباز در آن سرزمین نفوذی یافته بودند، سرکوب و نفوذ عباسیان را قطع کرد. ادریس بن ادریس پس از 21 سال حکومت در 213ق /  828 م و به روایتی 214ق /  829 م (ابن اثیر، 6 / 415) درگذشت. از اشارت ابن خلدون (مقدمه، 23) برمی‎آید که در صحت انتساب ادریس دوم به ادریس بن عبدالله تردیدی بوده است. ظاهراً دشمنان آل ادریس یعنی عباسیان و اغلبیان این تردید را برمی‎انگیخته‎اند و او را فرزند راشد غلام ادریس اول می‎دانسته‎اند.
3. محمد بن ادریس بن ادریس: (حکومت: 213-221ق /  828-836 م). از ادریس دوم 12 پسر بر جای ماند، محمد، بزرگ‎ترین فرزند او پس از پدر با لقب المنتظر و امام (ابوالفداء، 2 / 70) بر تخت نشست و به پیشنهاد مادربزرگش کنزه، قلمرو خود را میان برادرانش تقسیم کرد و خود در فاس مقام گرفت. این کار موجب نابسامانیهای سیاسی و آغاز جنگهای داخلی شد، چه اندکی بعد برادرش عیسیٰ بر او شورید و دعوی استقلال کرد. محمد از برادر دیگرش قاسم خواست تا به مقابلۀ عیسیٰ رود و چون او نپذیرفت، برادر دیگرش عمر را برانگیخت تا بر عیسیٰ بتازد. وی لشکر عیسیٰ را درهم شکست و قاسم را نیز سرکوب کرد و طنجه را به قلمرو خود افزود (ابن خلدون، 4 /  28). عمر که نیای سلسلۀ بنی‎حمود است، چندی بعد درگذشت و محمد قلمرو او را به پسر وی علی داد، اما خود او نیز پس از برادر چندان نماند و در ربیع‎الثانی 221ق /  مارس 836 م پس از 8 سال حکومت در فاس درگذشت.
5. یحیی بن محمد بن ادریس: (حکومت: 234- 249ق /  849-863 م). او که به وصیت برادر، رشتۀ کارها را در دست گرفت، مردی نیک‌سیرت بود و دولت آل ادریس را شکوهی بخشید. تختگاه او، فاس، چنان رونق یافت که مردم از اندلس و افریقیه به آن دیار مهاجرت می‎کردند و از این‎رو این شهر بسیار وسعت یافت. یحییٰ در 249ق / 863 م پس از 15 سال حکومت درگذشت.
6. یحیی بن یحیی بن محمد: (حکومت: 249-252ق / 863-866 م). او به وصیت پدر بر تخت نشست و چون مردی بدنهاد و اهل ملاهی بود و به کار کشورداری نمی‎پرداخت، قلمروش به سرعت میان عموها و داییهایش تقسیم شد. خانوادۀ عمر قلمرو سابق خود را نگه داشت، ولی داوود متصرفاتش را وسعت داد و شرق فاس را گرفت. خانوادۀ قاسم نیز بخش غربی فاس را اشغال و حسین و یحییٰ، منطقه‎ای از جنوب فاس تا کوههای اطلس را متصرف شدند (ابن‌عذاری، 1 /  119، 120). از این‎روی، مردم از یحیی روی‌گردان شدند و به رهبری عبدالرحمٰن بن ابی‌سهل جذمی سر به شورش برداشتند. یحییٰ به عَدْوَة الاندلسیین گریخت و در همانجا درگذشت. پس از او حکومت از خانوادۀ محمد به خانوادۀ عمر بن ادریس منتقل شد.
7. علی بن عمر بن ادریس: (حکومت: 252ق / 866 م ـ ؟). وی امیر غُماره بود و آنگاه که عبدالرّحمن جذمی، مرد قدرتمند فاس از ناخشنودی مردم سود برد و برآن شد که خود به حکومت بنشیند، همسر یحییٰ که دختر علی بن عمر بود (قس: ابن عذاری، 1 /  219 که او را دختر یحییٰ و همسر علی می‎داند)، پدرش را یاری داد تا حکومت مرکزی را در دست گیرد. مردم فاس نیز علی ‎را فرا خواندند و وی بر تخت نشست. عبدالرزاق صفری خارجی در مدیونه بر او شورید. پس از چند پیکار که میان علی و عبدالرزاق روی داد، سرانجام علی‎ شکست خورد و به ناچار به میان قبیله اروبه رفت و عبدالرزاق بر عَدْوَة الاندلسیین چیره شد. از فرجام کار علی‎ پس از آن اطلاعی در دست نیست.
8. یحیی بن قاسم بن ادریس: (حکومت: ؟ ـ 292ق / 905م). پس از چیرگی عبدالرزاق بر عدوة الا اندلسیبن، مردم عَدْوَة القَرویین از اطاعت او سر بر تافتند و یحییٰ سوم معروف به المِقْدام یا الصَرّام (ابن خلدون، 4 / 30) را به حکومت برداشتند. یحییٰ بر عبدالرزاق تاخت و او را درهم شکست و در فاس استقرار یافت. به این ترتیب حکومت از خانوادۀ عمر به خانوادۀ قاسم انتقال پیدا کرد. یحییٰ مدت درازی حکومت کرد و سرانجام در 292ق / 905م به دست ربیع بن سلیمان (ابن خلدون، 4 / 31)، فرمانده ارتش یحیی بن ادریس بن عمر کشته شد.
9. یحیی بن ادریس بن عمر: (حکومت: 292-307ق / 905-919م). او یکی از بزرگ‌ترین و نیرومندترین فرمانروایان آل ادریس، و مردی فقیه و حدیث‎دان بود که چندی با قدرت تمام حکومت کرد. با این همه، روزگار او آغاز ضعف دولت آل ادریس است، چه فاطمیان که به‌تدریج نیرو می‎یافتند، پس از استیلا بر اسکندریه به خطرناک‌ترین دشمن آل ادریس مبدل گشتند و در قلمرو آنان طمع بستند (ابن خلدون، 4 / 31). ظاهراً یکی از علتهای حملۀ فاطمیان بر مغرب آن بود که پاره‎ای از ادریسیان علوی، با فرمانروایان اموی اندلس دوستی داشتند. جنگهایی که در میانه رخ داد مایۀ ضعف دولت مرکزی و مقدمۀ فروپاشی آن شد. در سال 305ق / 917م عبیدالله فاطمی، امیر تاِهرْتْ موسوم به مصالة بن حبوس را بر ضد یحییٰ تحریک کرد و او بر فرمانروای ادریسی تاخت. یحییٰ شکست خورد و به فاس بازگشت و مقرر شد که مالی به نزد مصاله فرستد و به تابعیت عبیدالله گردن نهد و نیز مجبور شد که دیگر مناطق فرمانروایی خود را به موسی بن ابی‎العافیه امیر مکناسه و پسرعموی مصاله وا گذارد (307ق /  919م). از اشارات ابن خلدون (4 / 32) بر می‎آید که یحییٰ در همان اوقات، به سود پسرش طلحه از حکومت فاس هم کناره‌گیری کرد، زیرا وقتی مصاله دومین‎بار در 309ق / 921م لشکر به مغرب برد، به تحریک موسیٰ، طلحة بن یحییٰ را گرفت و پس از مصادرۀ اموال، خود او را به اصیلا و ریف تبعید کرد و ریحان الکُتامی را امارت فاس داد (قس: ابن عذاری، 1 / 220). یحییٰ خواست به افریقیه رود ولی موسی او را دستگیر کرد و به زندان افکند (311ق / 923م). وی مدتی در زندان ماند و سپس آزاد شد و به مهدیه رفت و در همان‌جا درگذشت (331ق / 943م). ابوالفداء (2 / 70) یحییٰ چهارم را با یحییٰ اول اشتباه کرده است و او را آخرین امام آل ادریس در مغرب دانسته است. از این پس دومین طبقۀ فرمانروایان آل ادریس آغاز می‎شود که همراه با برخی از اعضای خاندان، به گونه‎ای پراکنده از تَمْدوله در جنوب تا سرزمین بربرهای غُماره در ریف (باسورث، 45، 46) و یک چند در فاس حکومت داشتند. ولی دربارۀ آنها آگاهی چندانی در دست نیست و آنچه هست متناقض و پراکنده است.
10. حسن بن محمد بن قاسم بن ادریس: (حکومت: 313-315ق / 925-927م). او ملقب به حَجّام بود. حدود 2 سال پس از بازداشت یحییٰ، بر موسیٰ بن ابی‎العافیه شورید و پس از چیرگی بر ریحان الکتامی، در فاس استقرار یافت. سپس برای بسط قلمرو خود بر موسیٰ تاخت و پس از چند پیکار سخت، شکست خورد و به فاس بازگشت (ابن‌خلدون، 4 / 32). در آنجا حامِد بن حَمْدان اللوزی با او حیله کرد و دستگیرش ساخت. سپس موسیٰ را به فاس خواند، ولی حسن را تسلیم او نکرد. چنین می‎نماید که مقدمات فرار او را نیز مهیا ساخت. حسن هنگام فرار، در اثر سقوط از دیوار زخمی شد و همان شب درگذشت. به روایتی دیگر او را زهر خوراندند (ابن عذاری، 1 / 221). ابوالفداء (2 / 70) پایان حکومت حسن را انقراض قطعی این سلسله می‎داند، با این همه اشاره می‎کند اشاره می‎کند که پس از 340ق / 951م، ادریس از فرزندان قاسم قیام کرد و دولتی بنیاد نهاد که به دست عبدالملک بن منصور بن ابی عامر اموی منقرض شد.
موسی بن ابی‎العافیه که در آن وقت می‎کوشید بر سراسر قلمرو آل ادریس چیره شود، خانوادۀ محمد بن قاسم را تا آخرین نقطۀ قلمروشان در ریف تعقیب کرد و آنان، بزرگ خود ابراهیم بن محمد بن قاسم، برادر حسن را به پیشوایی برگزیدند (ابن خلدون، 4 / 33) و در حُجْرُ النَّسْر که همو بنا کرده بود، مأویٰ گرفتند (317ق /  929م). در این هنگام خانوادۀ عمر بن ادریس در غماره نزدیک تیجنساس، سَبْته و طَنْجه سکنیٰ داشتند. موسیٰ که در پی تحقق بخشیدن به هدف خود، به تحریک عبدالرحمٰن سوم اموی پس از تسخیر ملیله (314ق / 926م) عزم سبته کرده بود، از زیر بار نفوذ فاطمیان شانه خالی کرد. خلیفۀ فاطمی ابتدا حُمید بن یَصال را به مغرب فرستاد و او پسر موسیٰ را از فاس گریزاند و آنجا را گرفت. ادریسیان از موقعیت سود برده و بر فرمانده سپاه موسیٰ، موسوم به ابوقمع حمله بردند و او را کشتند. اما موسیٰ پس از خروج ارتش فاطمی، باز به اطاعت امویان اندلس درآمد. خلیفه این بار میسور خصی را روانه ساخت و او موسیٰ را گریزاند و ادریسیان او را تعقیب کردند و کشتند.
11. قاسم بن محمد بن قاسم: (حکومت: 326-337ق /  938- 948م) معروف به قاسم کنون یا گنون. پس از قتل موسی بن ابی‎العافیه، ادریسیان نیرویی تازه یافتند و به سرکردگی قاسم گنون که پس از مرگ برادرش ابراهیم پیشوایی یافته بود، مناطقی را در مغرب متصرف شدند. قاسم، حجرالنسر را مقر خود ساخت و تا 337ق /  948م زیر نفوذ فاطمیان فرمان راند.
12. ابوالعیش احمد بن قاسم گنون: (حکومت: 337-343ق /  948-954م). او پس از پدر بر تخت نشست و با اطاعت از امویان، دولتی در ریف تشکیل داد، اما به درخواست عبدالرحمٰن اموی که طنجه را طلب کرده بود، اعتنا نکرد. از این‎رو عبدالرحمٰن وی را در محاصره گرفت و ابوالعیش به ناچار شهر را تسلیم کرد. چندی بعد نیز در رکاب عبدالرحمٰن، عازم جنگ با دشمنان وی شد.
13. حسن بن قاسم گنون: (حکومت: 343-363ق / 954-974م، نیز 375-985م). ابوالعیش پیش از آنکه با عبدالرحمن رهسپار اندلس شود، قلمرو خود را که در آن وقت بسیار محدود شده بود، به برادرش حسن وا گذاشت. فاطمیان که از نفوذ عبدالرحمن به هراس افتاده بودند، جوهر را به مغرب فرستادند و حسن به ناچار به اطاعت فاطمیان درآمد، اما در 363ق / 974م که امویان به قلمرو او حمله بردند، حسن تسلیم شد و او را به قُرطبه (کوردوبا) بردند و دیگر ادریسیان را نیز راندند. حسن چند سال بعد به مصر رفت و با حمایت نظامی فاطمیان، عزم تسخیر قلمرو سابق خود کرد، اما از سپاه اموی شکست خورد و دوباره به قرطبه تبعید شد و در راه به قتل رسید و دولت آل ادریس به کلی برافتاد. بعدها شاخه‎ای از اخلاف عمر بن ادریس، دولتی در مالَقَۀ (مالاگا) اندلس به نام بنی‎حمود تأسیس کرد (مقری، 1 / 214، 430). امروزه در مراکش بسیاری از «شُرَفا» از بازماندگان ادریسیان هستند.

بخش دوم ـ جامعه و فرهنگ

تأسیس دولت آل ادریس در منطقه‎ای میان قلمرو دو خلافت شرق و غرب اسلام یعنی عباسیان بغداد و امویان اندلس که در حال اوج‎گیری به سوی قدرت و شکوه خود بودند، در تاریخ اسلام از اهمیت ویژه‎ای برخوردار است. ادریسیان از همان آغاز که پای به مغرب نهادند، از سوی قبایل بزرگ بربر قبول عام یافتند و به‌رغم نفوذی که خوارج از سالیان پیش در میان برخی قبایل مغرب یافته بودند، توانستند نخستین دولت شیعی‌مذهب را که مستقیماً به علی بن ابی‎طالب(ع) نسب می‎برد پایه‎گذاری کنند. ادریس که اهمیت قبایل بربر و نظام قبیله‎ای حاکم بر منطقه را به خوبی دریافته بود، برای دست یافتن به فرمانروایی و چیرگی بر سرزمینهای مغرب (ابن خلدون، مقدمه، 296)، نه با نیروی نظامی که البته در آغاز کار فاقد آن بود، بلکه با نشر دعوت خود در میان بربرها (نک‍ : خطبه‎ای که ادریس برای دعوت بربرها خواند: امین، 4 / 3-4) و خاصه ملاقات با اسحاق پیشوای آنان و بهره‎گیری از شرایط سیاسی ناشی از نظام قبیله‎ای که در توفیق او نقش مهمی داشت، توانست بربرها را به اطاعت خود درآورد، ولی ابن خلدون دربارۀ علل گردن نهادن بربرها به فرمانروایی بنی ادریس چنین می‎نویسد: بربرها یکی به علت اعتراف به عصبیت آنان و دیگر به سبب اطمینان از اینکه سپاهیان و نگهبانانی از دولت وجود ندارند که با آنان به نبرد برخیزند، دعوت ادریسیان را پذیرفتند و از آنان حمایت کردند (ص 296). درواقع پس از فتوحات اسلام، فرزندان ادریس نخستین کسانی بودند که توانستند در میان قبایلِ پراکندۀ مغرب که هنوز اسلام در میان تعدادی از آنها نفوذی نیافته بود، به دنبال نشر فرهنگ اسلامی، وحدتی سیاسی پدید آورند. اگرچه این وحدت با دسیسه‎های روزافزون عباسیان و طمع بستن امویان اندلس در مغرب و نیز با کوشش و اشتیاقی که قدرت نوخاستۀ فاطمیان برای تصرف مغرب داشت، چندان دوامی نیافت، ولی از دستاوردهای سیاسی و فرهنگی و جغرافیایی آن در طی قرون بعدی نمی‎توان چشم پوشید.
انقراض سلسلۀ آل ادریس را، برخلاف بسیاری از خاندانهای حکومتی، باید بیشتر در یورشهای درازمدت قدرتهای بزرگ اطراف جست‎و‎جو کرد نه ناخشنودی مردم. این معنی را یاری مغربیان به واپسین افراد خاندان ادریس تأیید می‎کند. ادریسیان به‌رغم انقراض دولتشان، اعتبار خود را از دست ندادند، چنان‌که ابن خلدون چند قرن پس از انقراض آنان می‎گوید، مردم هنوز از ادریسیان به نیکی یاد می‎کنند و بازماندگان آنها هنوز در فاس اقامت دارند (مقدمه، 26).
روزگار آل ادریس که حدود 2 قرن بر بخش وسیعی از سرزمین مغرب فرمان راندند، از دیدگاه تحولات اقتصادی هم حایز اهمیت است. در این دوران، شهرهای آبادی چون فاس، الحُجْر بابا قلام و مَسیلَه ساخته شد و مردمی ثروتمند در آنجا پدید آمدند (ادریسی، 85، 86، 170). شهر فاس که به عقیدۀ برخی به جای شهر ولوبیلیس ساخته شد (باسورث، 46)، به زودی به یکی از بزرگ‌ترین و معتبرترین شهرهای مغرب و بلکه جهان اسلام مبدل گشت و در تاریخ سیاسی این سرزمین نقش عمده‎ای ایفا کرد.
در باب رونق اقتصادی قلمرو ادریسیان همین اشارت کافی است که تنها در اطراف رود فاس 000’3 آسیاب مشغول به کار بود (ابن رسته، 358). مقدسی نیز که فقط چند سال پس از ادریسیان مغرب را دیده است، اشاره می‎کند که سرزمین مغرب خوش‌منظر و بزرگ و ثروتمند است با مرزهای محکم و باروهای بسیار و باغهای دلگشا. شهرهایش در میان زیتونستانها فرو رفته و دارای درختان انجیر و انگور فراوان است (1 / 310). نیز ابن خردادبه در المسالک و ‎الممالک (تألیف شده در حدود 232ق / 847 م) از خلیجی در ساحل مدیترانه یاد می‎کند که ظاهراً در آن روزگار خلیج ادریس نامیده می‎شده است (ص 231). همو از شهری به نام معتزله نام می‎برد که به فاصلۀ 24 روز از تاِهرْتْ واقع بوده و یکی از ادریسیان «عادل با سیرتی پسندیده» بر آن فرمان می‎رانده است (همان، 266). شاید نام این شهر با اصول عقاید ادریسیان که به قول مقدسی، بیشتر همگام معتزلیان و پیرو مذهب اسماعیلی بودند ( احسن التقاسیم، 1 / 341)، بی‎ارتباط نباشد. معتزلی بودن ادریسیان را مذهب اعتزالی اسحاق رئیس بربرها (امین، 4 /  8) ــ که دعوت ادریس را پذیرفت ــ و نیز نفوذ این مذهب در میان مغربیان تأیید می‎کند. با همۀ آبادانی و رفاه اقتصادی که جغرافی‎دانان و مورخان در باب مغرب یاد کرده‎اند، این سرزمین در فاصلۀ میان وفات یحییٰ اول تا قتل یحییٰ سوم، به سبب قحطی و بیماری و زمین‎لرزۀ هولناکی که رخ داد و خرابیهای بسیار به بار آورد، دچار نابسامانیهای اقتصادی فراوان شد و تنها فرمانروایی نیرومند چون یحییٰ چهارم بود که توانست این خرابیها را ترمیم کند.
در باب اوضاع فرهنگی مغرب در روزگار ادریسیان، آگاهی چندانی در دست نیست، جز آنکه چند تن از فرمانروایان این سلسله، خود ازجملۀ دانشمندان و دانش‎پروران به شمار می‎رفتند. غیر از یحییٰ چهارم که مردی دانشمند بود، ابوالعیش نیز فرمانروایی فقیه و تاریخ‌دان و آگاه به انساب عرب و بربر بود و شاید از همین روی «فاضل» لقب داشت. یکی از مشهورترین جغرافی‌دانان اسلامی، ابوعبدالله ادریسی (د 560 ق / 1165م)، صاحب کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، که یک‌چند به راجر حکمران صقلیه (سیسیل) پیوست، از اعضای همین خاندان است.

مآخذ

ابن اثیر، عزالدین، الکامل، بیروت، دار صادر، 1399ق؛ ابن تغری بردی، یوسف، النجوم الزاهرة، مصر، وزارة الثقافة و الارشاد القومی؛ ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله، المسالک والممالک، به کوشش یان دخویه، لیدن، 1889م، صص 88، 89؛ ابن خلدون، عبدالرحمٰن، العبر، بیروت، دارالکتب اللبنانی، 1958م، 4 / 26؛ همو، مقدمه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، صص 25، 229؛ ابن رسته، احمد بن عمر، الاعلاق النفیسة، لیدن، 1891م، ص 357؛ ابن عذاری مراکشی، البیان المغرب، به کوشش راینهارت دزی، لیدن، 1848م؛ ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، مصر، مکتبة القدسی، 1350ق؛ ابوالفداء، اسماعیل، المختصر ‎فی اخبارالبشر، بیروت، دارالمعرفة؛ ادریسی، ابوعبدالله، صفةالمغرب (برگرفته از نزهةالمشتاق)، لیدن، 1968م؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک وممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1347ش؛ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ترجمۀ سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، صدوق، 1349ش، ص 456؛ امین، حسن، دایرةالمعارف الاسلامیة الشیعیة، بیروت، 1393ق / 1973م، 4 / 11؛ باسورث، کلیفورد ادموند، سلسله‎های اسلامی، ترجمۀ فریدون بدره‎ای، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1349ش؛ بلاذری، احمد ‎بن یحیی، انساب الاشراف، به کوشش محمدباقر بهبودی، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1977م؛ بناکتی، داوود بن محمد، تاریخ، به کوشش جعفر شعار، تهران، انجمن آثار ملی، 1348ش؛ دایرةالمعارف اسلام؛ ذهبی، حافظ، العبر، به کوشش صلاح‎الدین منجد، کویت، 1963م؛ طبری، محمد بن جریر، تاریخ، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالسویدان، 1386ق؛ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، 1385ق، 1 / 185؛ مقدسی، احمد‌بن سهل، البدء والتاریخ، به کوشش کلمان هوار، پاریس، 1916م؛ مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان، 1361ش؛ مقری تلمسانی، احمد بن محمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر، 1388ق؛ یعقوبی، احمد بن واضح، تاریخ، بیروت، دارصادر.

صادق سجادی